Ieder jaar in september worden op het Nassauplein in de wijk Lombok bij het monument “Remember September 1944”, de gesneuvelde Britse militairen en de bij de gevechten omgekomen Arnhemse burgers herdacht. Deze herdenking wordt georganiseerd door het Comité Airborne Herdenking Arnhem-West. Hier onder wordt heel beknopt het verhaal verteld, van de gebeurtenissen in Arnhem-West en in het bijzonder de wijk Lombok tijdens de Slag om Arnhem.
Op zondag 17 september 1944 begint “Operatie Market Garden”, waarbij het meest noordelijke deel van deze Geallieerde luchtlandingsoperatie als voornaamste doel heeft, het veroveren van de verkeersbrug over de Rijn bij Arnhem.
Rond acht uur in de avond van de 17e september bereiken eenheden van het 2e Bataljon van The Parachute Regiment onder bevel van luitenant-kolonel John Frost de verkeersbrug in Arnhem en bezetten de Arnhemse kant ervan.
Luitenant-kolonel David Dobie, de commandant van het 1e parachutistenbataljon, dat aanvankelijk de noordzijde van Arnhem moet verdedigen, besluit eveneens naar de Rijnbrug te gaan. Ook het 3e parachutistenbataljon geleid door luitenant-kolonel John Fitch is op weg naar de brug, om Frost en zijn mannen te versterken. Na een reeks gevechten bereiken als eersten, alleen de B. Company en enkele losse eenheden van dit 3e Parabataljon pas op maandagmorgen 18 september, rond half acht Arnhem-West. De rest van het bataljon is de weg kwijt geraakt. In de omgeving van het kruispunt Utrechtseweg – Oranjestraat in de wijk Lombok ontmoeten ze Duitse tegenstand en blijven wachten op het overige deel van het bataljon. Het duurt tot de avond tot eenheden van het 1e Parachutistenbataljon in de omgeving van het St Elisabeths Gasthuis aankomen. Dan kan men echter niet meer verder. Duitse troepen blokkeren de weg en vanaf de zuidelijke Rijnoever krijgt men hevig Duits vuur van luchtdoelkanonnen, die staan opgesteld aan de zuidoever van de Rijn.
De Britten zijn op dat moment de brug op anderhalve kilometer genaderd. Inmiddels is men er wel in geslaagd om de hele wijk Lombok te bezetten tot aan de westkant van het St. Elisabeths Gasthuis. Men ondervindt daarbij veel hinder van zwaar Duits machinegeweervuur van de overkant van het spooremplacement. In het St. Elisabeths Gasthuis installeren zich dan inmiddels ook manschappen van de 16e Parachute Field Ambulance, die het verzorgen van de gewonden Britse militairen en burgers uit de wijk Lombok op zich nemen. Zij zullen daar blijven tot Duitse eenheden het ziekenhuis overnemen, waarna het merendeel in krijgsgevangenschap wordt weggevoerd.
In de loop van de avond en nacht van 18 op 19 september komen het 2e Bataljon van The South Staffordshire Regiment en het 11e Parachutisenbataljon in de wijk Lombok aan. Dinsdag de19e september wordt nog eens geprobeerd door te stoten naar de brug. Eenheden bestaande uit het 1e, 3e en 11e Bataljon van The Parachute Regiment het 2e Bataljon The South Staffordshire Regiment kunnen echter niet door de Duitse linies heenbreken, maar moeten onder overweldigende druk, van de via de Utrechtseweg oprukkende SS-troepen huis voor huis prijsgeven.
Aan het einde van de middag gaan het St. Elisabeth Gasthuis, de wijk Lombok en de straten, toen bekend als Onderlangs en Bovenover verloren. Om aan te geven hoe zwaar de strijd tijdens deze twee dagen is geweest: van het Britse 11e Parabataljon zijn er van de bijna 600 man die aan de gevechten waren begonnen, nog slechts 150 over. In zijn oorlogsdagboek schrijft luitenant-kolonel David Dobie als laatste tekst die dag:
“Vuur neemt af in de verte. S. Company heeft een slechte tijd en lijkt zijn toevlucht gezocht te hebben in een paar loopgraven. Kon geen boodschap doorgeven. Tanks buiten ons huis. Veel burgers op begane grond met mij. Kan niets meer doen. Vier gewonden tussen mijn mannen”.
De resten van de vier bataljons van de 1e Britse Airborne Divisie die naar Arnhem zijn getrokken om de eenheden bij de brug te versterken, trekken zich aan het einde van de middag van de 19e september terug naar Oosterbeek. Ze zijn nog slechts met 500 man.
De strijd in Arnhem-West en met name in de wijken Lombok en Heijenoord trekt ook een zware wissel op de burgerbevolking. Een aantal burgers komt bij de gevechten om het leven of raakt (soms) zwaargewond. Ook de materiële schade is groot.
Militair historici zijn het er bijna unaniem over eens, dat de Slag om Arnhem, al op de 18e en 19e september 1944 zijn dramatische keerpunt vindt en waarschijnlijk is verloren op de Utrechtseweg, Onderlangs en in de wijk Lombok.
“Lest We Forget”.
